WARSZAWSKIE NEKROPOLIE

Często nie mamy zbyt wiele czasu, by zastanowić się nad znaczeniem cmentarza w społecznej, a więc i w naszej świadomości. A przecież nigdzie tak wyraziście i nieomal namacalnie nie splatają się odległe dzieje z teraźniejszością. Cmentarze aspirują do kręgu miejsc godnych poznania, które są spuścizną tożsamości narodowej i ważną kartą w historii.

Bez cmentarzy trudno jest głębiej poznać historię i tożsamość danego miejsca, wioski czy miasta. Dla miasta takiego jak Warszawa, w którego dzieje wpisanych jest tyle tragicznych wydarzeń, cmentarze stały się jednym z głównych świadectw jego historii. Jak mało gdzie, warszawiacy idą na cmentarze, aby tam odnajdywać nie tylko swoich przodków i bliskich zmarłych, ale aby odnajdywać siebie. Z tych świętych miejsc bowiem, odczytują swoją historię – swoją tożsamość.

Są one bowiem miejscami zadumy ocalające od zapomnienia historię, tradycję i człowieka.

To szczególny panteon narodowy wielu wybitnych i zasłużonych dla kraju i Warszawy Polaków, a także szczególna przestrzeń twórczości artystycznej.

Spośród wielu warszawskich cmentarzy wybraliśmy na nasze trasy wycieczkowe te, nie tylko najbardziej znane i najpiękniejsze, ale przede wszystkim te, które są nierozerwalnie związane z historią naszego miasta, tzn.:

• Cmentarz Powązki - Stare Powązki
• Cmentarz Komunalny - Powązki Wojskowe
• Cmentarz Ewangelicko-Augsburski
• Cmentarz Ewangelicko-Reformowany
• Cmentarz Żydowski

Cmentarz Powązkowski - Stare Powązki

Założony w 1790 roku - jest najstarszym katolickim cmentarzem w mieście - skarbnicą rzeźby i małej architektury. Tu swoje dzieła pozostawili najwybitniejsi polscy rzeźbiarze XIX i XX wieku.

Znajdziemy tu wybitne dzieła klasycyzmu, secesji i sztuki współczesnej.  Cały 44 ha teren cmentarza (tyle co całe państwo Watykan) objęty jest ścisłą ochroną konserwatorską. To tu od 1975 roku odbywają się, zapoczątkowane przez nieżyjącego już Jerzego Waldorffa, coroczne kwesty w dniu Wszystkich Świętych. Kwestują osoby znane z telewizji i teatru, sportowcy oraz politycy. Zaduszkowa kwesta wpisała się już na stałe w charakter Powązek. Nigdzie w Polsce nie znajdziemy tylu grobowców pisarzy, poetów, aktorów, naukowców, polityków czy artystów. Spoczęły tu ciała, m.in.: przywódcy insurekcji warszawskiej Jana Kilińskiego, aktora i reżysera Wojciecha Bogusławskiego, reformatora szkolnictwa Stanisława Konarskiego, polityka i publicysty Hugo Kołłątaja, pisarza Bolesława Prusa, reżysera Krzysztofa Kieślowskiego.

Założona w 1925 roku Aleja Zasłużonych - obok Katedry na Wawelu - jest najważniejszym panteonem narodowym. Spoczęli w niej, m.in.: Władysław Reymont, Maria Dąbrowska, Jan Kiepura, Leopold Staff, Stefan Jaracz, Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura, Bohdan Pniewski, Mieczysława Ćwiklińska, Witold Małcużyński i wielu innych.

Szacuje` się, że na terenie Powązek pochowanych może być nawet 1 mln ludzi. Dokładne wyliczenia nie są możliwe, bo księgi cmentarza zostały zniszczone podczas II wojny światowej.

Cmentarz Komunalny - Powązki Wojskowe

Powstał jako cmentarz prawosławny jeszcze za czasów carskich. Po 1918 roku przekształcono go w cmentarz wojskowy. Bez przesady można powiedzieć, że nekropolia ta jest jak wielki podręcznik historii - historii nie tylko Warszawy, ale nade wszystko Polski.

Spoczywają tu powstańcy listopadowi i styczniowi, ale też Rosjanie z armii carskiej. Są mogiły obrońców kraju z 1920 roku, lecz również Juliana Marchlewskiego i Karola Świerczewskiego, którzy wkroczyli wtedy do Polski z Armią Czerwoną. Leżą dowódcy AK z Tadeuszem Komorowskim "Borem" na czele, bohaterowie Polski Podziemnej i Powstania Warszawskiego, a zaraz obok komunistyczna elita z Bolesławem Bierutem i Wiesławem Gomułką. Znajduje się tu również, tzw. Kwatera Pamięci Ofiar Katastrofy Smoleńskiej - tych, którzy zginęli w katastrofie prezydenckiego samolotu 10.04.2010r.

Na trasie naszego spaceru odwiedzimy groby i jednych, i drugich, bo wszyscy oni są częścią historii. Cmentarz Wojskowy służy jednak nie tylko wojsku i politykom. Pochowano tu również sławy polskiej kultury i sportu, osoby znane z kart encyklopedii i osoby, o których pisano onegdaj na pierwszych stronach gazet, by wspomnieć, np. Juliana Tuwima, Jana Brzechwę, Zofię Nałkowską, Leona Schillera, Tadeusza Łomnickiego, Marka Kotańskiego, Jacka Kuronia,  Kazimierz Górskiego i wielu innych.

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski

Założony w 1792r.był najbardziej dewastowaną nekropolią w kolejnych wojnach. W czasie np. insurekcji kościuszkowskiej czy podczas II wojny światowej cmentarz stał się dosłownie polem bitwy. Wszystkie zabudowania i większość pomników, które uległy zniszczeniu zostały odbudowane wiele lat po wojnie. Jednak ślady kolejnych walk do dziś odnajdziemy na kamiennych grobowcach, a wiele nagrobków nie doczekało się niestety renowacji.

W tym celu w 1984 roku powołany został Społeczny Komitet Opieki nad zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego. Podobnie jak na Cmentarzu Powązkowskim organizowane są tutaj kwesty zaduszkowe. Zebrane pieniądze przeznaczane są na renowację pomników i nagrobków.

W ciągu całego okresu istnienia cmentarza pochowano na nim ponad sto tysięcy zmarłych. Spośród wielu wybitnych wyznawców luteranizmu spoczywają tutaj między innymi: Szymon Bogumił Zug (naczelny architekt Warszawy z czasów ostatniego króla St.Augusta Poniatowskiego), Samuel Bogumił Linde (autor „Słownika Języka Polskiego”), Wojciech Gerson (słynny malarz)  i wielu innych.

Spacerując alejkami cmentarza, zagłębiamy się w historię warszawskiego przemysłu. Można śmiało powiedzieć, że cmentarz jest prawdziwym panteonem warszawskich przemysłowców, finansistów i działaczy gospodarczych. Wystarczy wspomnieć np. Emila Wedla ("króla" czekolady),Karola  Machleida (jego nazwisko do dziś jest synonimem piwa najwyższej jakości),  Juliusza Henneberga ("króla" warszawskich platerów), Karola Szlenkiera ("króla" warszawskich garbarzy), Hermana Junga (swego czasu jego piwo zalewało całe Imperium Rosyjskie) i wielu innych.

Cmentarz Ewangelicko-Reformowany

Cmentarz, założony w 1792 roku znajduje się tuż obok cmentarza ewangelicko-augsburskiego.

Jego teren był świadkiem wielu ważnych wydarzeń dziejowych. Miały tutaj miejsce walki insurekcji kościuszkowskiej, powstania listopadowego, oraz powstania warszawskiego 1944r. Zabudowania, ogrodzenie oraz część pomników, które uległy wtedy zniszczeniu zostały odbudowane w II połowie XX wieku. Zachowało się tu wiele pomników o dużej wartości artystycznej - dlatego został on wpisany do rejestru zabytków kultury narodowej. Cmentarz jest wzorcowym przykładem tolerancji i szacunku wobec ludzi o odmiennym światopoglądzie. Na płytach widać nazwiska polskie, niemieckie, angielskie, francuskie i włoskie. Obok siebie leżą ewangelicy wyznania kalwińskiego, arianie, anglikanie, metodyści, agnostycy, których nie chciano przyjąć na innych cmentarzach. Pochowana jest tutaj, min. Katarzyna Sowińska (wdowa po legendarnym generale, który poległ w powstaniu listopadowym), Ludwik Norblin ( "król" przemysłowców z branży metalowej), Leopold Kronenberg (swego czasu najbogatszy w kraju przemysłowiec i finansista), Stefan Żeromski (pisarz), Juliusz Kaden -Bandrowski (pisarz i polityk, adiutant J.Piłsudskiego), Anna German (piosenkarka), Jeremi Przybora (poeta i aktor), Zofia Mrozowska (aktorka) i wielu innych.

Cmentarz Żydowski

Jeden z najcenniejszych zabytków żydowskiej Warszawy. Założony w 1806 roku, jest jednym z nielicznych czynnych obecnie w Polsce cmentarzy żydowskich.

Zachowało się na nim około 200 tys. pomników nagrobnych. Wiele z nich ma wybitną wartość nie tylko historyczną, ale i artystyczną.  W czasie II wojny światowej był częścią terenu getta. Cudem uniknął zniszczeń. Po wojnie zarósł drzewami i krzakami, a bandy złodziei zdewastowały wiele pomników. Obecnie trwa akcja ratowania najcenniejszych z nich, renowacji grobowców i porządkowania terenu.

Możemy tu znaleźć groby rabinów i cadyków, wielkich przemysłowców i polityków, ludzi kultury i nauki. Wielu z nich znamy nie tylko z historii narodu żydowskiego, ale również z historii Warszawy, jak i również z historii Polski.

Pochowani są tu, min.: Szlomo Zalman Lipszyc (pierwszy naczelny rabin Warszawy zmarły w 1839r.), Ludwik Zamenhof (twórca języka esperanto), Adam Czerniaków (prezes Judenratu w warszawskim getcie), Icchok Lejb Perec (znany pisarz), Henryk Wawelberg ((założyciel pierwszej Szkoły Technicznej w Warszawie), Ester Rachel Kamińska (wybitna aktorka, twórczyni Teatru Żydowskiego w Warszawie) ), Marek Edelman (zmarły w 2009 roku ostatni przywódca powstania w getcie warszawskim) ... i wielu innych. Znajduje się tu również pomnik nad symboliczną mogiłą Janusza Korczaka (znanego pedagoga i opiekuna Domu Sierot w Warszawie), który ukazuje go w chwili, gdy wraz z dziećmi z sierocińca podąża do hitlerowskiego obozu zagłady.