Centrum Informacji
Zespół Szkół Nr 24 im. prof. Stefana Bryły



Layout By


 


Serwis Edukacyjny



Witamy

NA STRONIE SERWISU RÓŻNE TEMATY:


MEDIA


Demokracja - wolność czy dowolność?

Prasa jako jedno z mass mediów oddziałuje na opinię społeczną. Czytelnik chciałby mieć za jej pośrednictwem dostęp do wiarygodnej informacji, ale liczba tytułów prasowych jest zbyt duża, aby mógł prześledzić codziennie zawartość choćby kilku z nich. Każdy numer gazety, który leży w kiosku, to także porcja świadomie skróconych informacji, ułożonych w charakterystycznym dla pisma porządku. Sięgając po nie, musimy zdawać sobie sprawę z tego, że zadrukowane strony powstały z myślą o pewnej grupie odbiorców i mają zaspokoić jej potrzeby. Nadawcy masowi różnie wykorzystują zagwarantowane w Konstytucji RP prawo do wolności słowa, dlatego czytelnikom często trudno rozróżnić fakty od opinii, a nawet ocenić wiarygodność prezentowanych informacji. Uczyliśmy się już o tym, że człowiek współczesny zmuszony jest zdobywać wiedzę "na skróty", czyli przez poznawanie opinii autorytetów, a nie przez bezpośrednie doświadczenie.
Zapoznaj się z wypowiedzią jednego z autorytetów w dziedzinie mediów - redaktora Jana Nowaka-Jeziorańskiego, a później określ, jakie są, wedtug autora, zadania mediów w państwie demokratycznym.
Tekst nr 1
Rozmowa z Janem Nowakiem-Jeziorańskim, byłym dyrektorem Rozgłośni Polskiej
Radia Wolna Europa.

Redaktor dowódca
Mamy wolność słowa w Polsce. Tak ją Pan sobie wyobrażał, kierując Radiem Wolna Europa?
-Tak właśnie ją sobie wyobrażałem. Wolność słowa to różnobarwność, różnorodność, permanentny konflikt poglądów i idei. Prasa w Polsce temu ideałowi odpowiada. Petni niesłychanie doniosłą rolę kontroli ludzi i instytucji. W tej dziedzinie ma nieporównywalnie większe możliwości niż Najwyższa Izba Kontroli i korzysta z nich, wywlekając na zewnątrz nadużycia, akty korupcji, wszystko to, co może być kłopotliwe dla rządu. Jest ona chyba jedynym skutecznym hamulcem korupcji.
Często krytykowane przez Departament Stanu USA istnienie w polskim prawie sankcji za znieważanie bądź zniesławianie instytucji czy wysokich urzędników państwowych jest, wedtug Pana, ograniczeniem wolności słowa?
- Nieograniczona wolność prowadzi do anarchii, która jest największym zagrożeniem wolności. Trzeba odróżnić ograniczenia, które wolne społeczeństwo samo na siebie nakłada, od tych, które są narzucone przez autorytatywne albo totalitarne państwo. Wolność słowa nie oznacza, że wolno obrażać czy zniesławiać. Na przykład prasa brytyjska, która jest wzorem wolności, ma poważne ograniczenia w postaci wysokich odszkodowań za obrazę. Te ograniczenia są uzasadnione pod warunkiem, że będą precyzyjnie sformułowane i nie naruszają prawa krytyki.
Ale prawo, o którym wspomniałem, jest przecież przeżytkiem prawodawstwa komunistycznego?!
- Zupełnie się z tym nie zgadzam. Prawodawstwo komunistyczne to było narzucanie ograniczeń przez państwo totalitarne, natomiast ograniczenia wprowadzone np. w Wielkiej Brytanii zostały ustanowione przez demokratycznie wybrany parlament. Nie można porównywać ograniczeń gwarantujących np. respekt dla głowy państwa - niezależnie od tego, kto nią jest - uchwalonych przez parlament z ograniczeniami narzuconymi przez państwo komunistyczne, totalitarne.
Na jakie choroby cierpią polskie media?
- Przede wszystkim na nadmierny komercjalizm i brak poczucia misji. Prasa niezależna w okresie "Solidarności" miała jasno określoną misję. Większość tych publikacji istniała po to, by propagować idee. Przede wszystkim ideę wolności. Tak samo było w przypadku Radia Wolna Europa. Staraliśmy się rzetelnie informować o wszystkim i oddzielaliśmy wiadomości od poglądów. Jednak mieliśmy poczucie misji. Dzisiaj prasa w Polsce jest eklektyczna. Konieczność zysku narzuca wyścig za scoopem, czyli możliwością podania informacji jako pierwszy, co często przeważa nad elementarnym poczuciem odpowiedzialności. (...)
Co różni polskie media od światowych?
- Trudno odpowiedzieć na to pytanie. Polskie media muszą być dostosowane do zainteresowań polskiego czytelnika. W przypadku prasy zachodniej wzorem jest dla mnie "International Herold Tribune" - przegląd najlepszych artykułów z prasy amerykańskiej. Cechuje ją zwięzłość, jest świetnym źródłem informacji, lepszym niż pisma, z których pochodzą wybrane teksty. Ale i w Polsce są pisma na świetnym poziomie. Na przykład "Rzeczpospolita" przynosi niezwykły ładunek informacji z każdej dziedziny, to polska odmiana "Le Monde" albo "The New York Timesa". Uważam, że prasa polska i w ogóle media są na bardzo dobrym poziomie technicznym i zawodowym. "Gazeta Wyborcza", "Rzeczpospolita", "Wprost" są świetnie redagowane. Uderza mnie jednak, szczególnie w "Gazecie Wyborczej", pogoń za wiadomością sensacyjną i może jest to pewna słabość. (...)
Wolne media na świecie są komercyjne - czy mimo to spełniają jakieś powołanie?
- W Stanach Zjednoczonych działa telewizja publiczna, w całym tego słowa znaczeniu (PBS). To samo dotyczy programów BBC, szczególnie skierowanych za granicę. Istnieje potrzeba telewizji publicznej, która jak w przypadku Stanów Zjednoczonych, spełnia ogromne zadania edukacyjne. Tymczasem w Polsce telewizja, która powinna być publiczna, stała się komercyjna, zupełnie pozbawiona misji wychowywania, edukowania społeczeństwa. Myślę przede wszystkim o walce ze schorzeniami społecznymi, które na dłuższą metę zagrażają zdrowiu narodu: narkomanią, alkoho-lizmem, AIDS, paleniem papierosów. One wymagają takiej samej wojny, jaką się prowadzi z zagrożeniem zewnętrznym. Jak wynika z amerykańskich doświadczeń, nie ma bardziej skutecznego sposobu walki np. z narkomanią niż telewizja.

Jakie jeszcze funkcje powinna spełniać telewizja publiczna?
-Walczyć z ujemnymi aspektami globalizrnu -przez kultywowanie tożsamości, pewnych wartości kulturowych. Tymczasem telewizja w Polsce nie spełnia swoich najbardziej doniosłych zadań. Nadawanie najgorszej amerykańskiej tandety filmowej w godzinach największej oglądalności ma fatalny wpływ wychowawczy na widzów, uczy przemocy. Jest rzeczą niedopuszczalną, aby telewizja publiczna podporządkowała interes publiczny swoim interesom komercyjnym. Chociaż państwowe środki są ograniczone, telewizja publiczna powinna zachować dotychczasową autonomię, (...) wpływy komercyjne powinny być ograniczone do małego procentu - tak jak ma to miejsce w Stanach Zjednoczonych.
Czy nowy wiek przyniesie przełom w dziennikarstwie?
-Wprowadzenie Internetu to rewolucja w mediach, rozszerzy zasięg i przyspieszy podawanie wiadomości. Media będą miały coraz więcej do powiedzenia, a przede wszystkim telewizja, która stała się największą potęgą, zwłaszcza w Polsce. Ma ona wpływ na podświadomość widza. Jeszcze nie przewidzieliśmy wszystkich kosztów ubocznych. Stanie się to w pełni widoczne dopiero w perspektywie kilkudziesięciu lat. Natomiast wpływ prasy w Polsce nie jest duży. Są pisma o bardzo dużym nakładzie, które mimo to mają dość ograniczony wpływ na człowieka1.
Zadania mediów w państwie demokratycznym:
1...... ..................................................
Pomyśl i opracuj. Jan Nowak-Jeziorański pisze, między innymi, o misji telewizji publicznej. Podaje przykład z rynku amerykańskiego. Znajdź informacje na temat ofert programowych PBS, BBC i CNN, porównaj je z programem, który proponuje polskim widzom TYP 1. Zwróć uwagę na czas emisji programów tzw. telewizji edukacyjnej, pory nadawania spektakli teatralnych, programów upowszechniających wiedzę o kulturze.

    Rozmowa z Janem Nowakiem-Jeziorańskim, bylym dyrektorem Rozglośni Polskiej Radia Wolna Europa, PRESS, nr 7/2001 s. 39.




AGNIESZKA IWANICKA
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

UDZIAŁ MEDIÓW W KSZTAŁTOWANIU AKTYWNOśCI KULTUROWEJ MŁODZIEŻY


Jednym z najpoważniejszych zarzutów pod adresem mediów jest propagowanie przez nie biernego sposobu odbioru komunikatów. Mimo iż jedną z ważniejszych funkcji mediów jest funkcja kulturotwórcza (Gajda, 2002), to zwykło się uważać, że mają one znikomy wpływ na rozwój aktywności kulturowej młodych odbiorców, ponieważ zawierają mało treści, które mogą rozbudzić zainteresowanie młodzieży na tyle, że podejmie ona aktywne działanie. Prezentują bowiem głównie komunikaty z zakresu tzw. przemysłu kulturowego, czyli rozrywkowego (są to przede wszystkim zabawa, ciekawostki, sensacje), sprawiając, że twórczość przybiera charakter powielania, a za cenne uznaje się to, na co jest szerokie zapotrzebowanie. Ale nie można powiedzieć, że media na tym poprzestają. Prezentują też dzieła sztuki i treści ambitne, dotyczące życia społecznego, politycznego i kulturalnego. Czy te prezentacje stanowią jednak dla odbiorcy stymulujący czynnik rozwijania aktywności kulturowej?
Przystępując do badań, założyłam, że środki masowego komunikowania są w stanie rozszerzyć zainteresowania młodzieży, a nawet zachęcić do aktywności w sferze szeroko rozumianej kultury, są bowiem coraz częściej używanym narzędziem transmisji kultury. Atrakcyjność i powszechna dostępność zapewnia im szczególną rolę w pobudzaniu aktywności kulturalnej. Wynika ona z tego, iż media wpływają nie tylko na poziom kompetencji odbiorcy, ale też umożliwiają systematyczny kontakt z szeroko rozumianą kulturą. Zapewniając nieograniczony dostęp do zróżnicowanej pod względem poziomu oferty programowej, mają szansę zmienić biernego uczestnika w aktywnego odbiorcę, świadomego i krytycznego wobec przekazów medialnych, posługujących się nimi jako narzędziami pracy intelektualnej (Skrzydlewski, 1990). Jest to szczególnie ważne, ponieważ rozwój kulturalny człowieka dokonuje się poprzez proces uczestnictwa w kulturze symbolicznej, organizowanej w taki sposób, aby zachowana była relacja dwustronna: odbierania i tworzenia kultury (Przecławska, 2000, s. 10). Pojęcie "uczestnictwo'" zastępuje dość często w literaturze pojęcie "aktywność kulturowa", które podkreśla czynnościowy charakter tego typu uczestnictwa. Warto zaznaczyć, że mówiąc o aktywnym udziale w kulturze, powinno się mieć na uwadze głównie zaangażowanie intelektualne danej osoby "prowadzące do odkrywania i trafnej interpretacji zakodowanych w wytworach i działaniach artystycznych sensów". Tak rozumiany odbiór kultury jest przeciwstawiany biernemu myślowo i bezrefleksyjnemu odbiorowi kultury (Czerwiński, 1974).
Dla swoich badań założyłam, że pojęcie "aktywność kulturowa" mieści się w stwierdzeniu, że to zaangażowanie intelektualne danej osoby, a także czynności podejmowane świadomie i celowo wskutek odczuwania, spostrzegania i potrzeby interpretowania danych treści, dokonujące się w obszarze kultury symbolicznej. Jako kategoria dynamiczna aktywność kulturowa może przyjmować różne wartości i przedstawiać trzy równorzędne poziomy. Pierwszy z nich, najbardziej podstawowy, przejawiać się będzie w świadomym odbiorze komunikatów, rozpoznawaniu ich i dokonywaniu intelektualnej interpretacji. Drugi poziom, pośredni, polega na rozbudzaniu zainteresowań wskutek obcowania z komunikatem medialnym, zawierającym treści kulturowe. Trzeci poziom, pełny, przejawiać się będzie w samodzielnym procesie tworzenia, nadawania, współuczestniczenia i pośredniczenia w komunikowaniu. Przedmiotem badań uczyniłam wpływ środków masowego komunikowania na poziom aktywności kulturowej młodzieży. Poszukiwałam odpowiedzi na pytania:
1. Jaka jest indywidualna hierarchia ważności mediów w zakresie prezentowania treści dotyczących kultury?
2. W jakim stopniu media wywołują aktywność kulturową młodzieży?
Badania zrealizowane zostały metodą sondażu diagnostycznego (przeprowadzone techniką ankiety i obserwacji) oraz metodą sędziów kompetentnych (przeprowadzone techniką wywiadu). Materiał empiryczny do badań ankietowych zgromadzony został w poznańskich liceach ogólnokształcących. Grupa badawcza liczyła 350 osób. Badania przeprowadzono na profilach: ogólnym, humanistycznym, teatralnym, informatycznym, biologiczno-chemicznym, ma-tematyczno-fizycznym. Równolegle prowadzona była obserwacja uczestnicząca w miejscach kontaktu młodzieży z ofertą kulturową- głównie podczas koncertów muzyki rozrywkowej.
W ramach drugiej z metod wyłoniona została grupa osób - sędziów kompetentnych, twórców oferty kulturowej, którzy uznawani są w danej dziedzinie za autorytety. Przeprowadzono z nimi wywiady na temat ich spostrzeżeń, dotyczących mediów i ich wpływu na rozwój aktywności młodzieży. W wypowiedziach tych osób dominowały zdania, mówiące o dużym wpływie mediów na aktywność kulturową młodzieży. I tak, część przebadanych osób zauważa, że media zachęcają do aktywności kulturowej zwłaszcza poprzez funkcję informacyjną. Funkcja ta realizowana jest poprzez prezentowanie różnorodnych treści - młodzież ma możliwość wyboru zagadnień, którymi się interesuje lub które zaciekawią ją do tego stopnia, że zacznie przejawiać aktywność w tym kierunku. Co ciekawe, tylko jedna osoba (Janusz Weiss - popularny prezenter radiowy i telewizyjny) zauważyła, że aktywność - to zaangażowanie intelektualne, a nie tylko czynnościowe. Powszechne było stwierdzenie, że "kiedyś" aktywność kulturowa była częściej przejawiana. Równie częste były wypowiedzi, że media, a zwłaszcza telewizja, obniżają aktywność kulturalną człowieka (rozumianą w sposób czynnościowy), która teraz przejawia się głównie samym odbiorem komunikatów w zaciszu domowym (wypowiadał się tak np. Jan Englert, aktor filmowy i teatralny). Rozmawiano też z twórcami muzyki rozrywkowej, wcześniejsze badania pokazały bowiem, że muzycy rockowi są grupą, która ma szczególnie duży wpływ na młodzież. Część ankietowanych podawała wprost, że to właśnie muzycy rockowi, widziani w TV lub słyszani w radio, zainspirowali ich do podjęcia aktywności w dziedzinie muzyki. Osoby, z którymi rozmawiano (np. Grzegorz Markowski - Perfect , Krzysztof Cugowski - Budka Suflera , Kasia Nosowska - Hey , Agnieszka Chylińska - O.N.A ), na co dzień mają do czynienia z młodzieżą i przejawianą przez nich aktywnością. Nieraz spotkali się też z deklaracjami, że to właśnie dzięki nim (muzykom, z którymi odbiorcy mają kontakt głównie pośredni - poprzez media) interesują się danym gatunkiem muzycznym i przejawiają szeroko rozumianą aktywność w tej dziedzinie (chodzenie na koncerty, kupowanie płyt, zbieranie plakatów itd.). Obserwowana podczas koncertów rozrywkowych młodzież zdaje się w pełni potwierdzać ich wypowiedzi, niejednokrotnie bowiem daje wyraz swojej sympatii do danego wykonawcy. Podczas takich koncertów młodzież jest szczególnie aktywna: prawie wszyscy tańczą, podskakują lub rytmicznie się kołyszą. Nawet jeśli nie znają słów piosenki (gdy wokalista śpiewa nowy utwór lub w obcym języku), to ruszają się w takt muzyki. Po koncercie spora liczba osób usiłuje dostać się do idola, zdobyć jego autograf czy po prostu uścisnąć rękę - dla wielu osób to właśnie ten moment jest uwieńczeniem wieczoru.
Analiza danych (zaprezentowane wyniki nie sumują się do 100), uzyskanych techniką ankiety, potwierdza wcześniej prowadzone badania nad preferencjami w zakresie wyboru danego medium (por. Komorowska, 1991; Gajda, 1988; Izdebska, 1993). Młodzież w swoim czasie wolnym najczęściej wybiera telewizję (43,7%), zaraz za nią radio (29,3%), Internet (10%) i prasę (17%). Najważniejszym motywem wyboru telewizji jest chęć zapewnienia sobie rozrywki (68,7%), przyjemności (60%), potrzeba wypełnienia wolnego czasu (58,8%). Aby poszerzyć wiedzę, telewizję ogląda 52,2% respondentów, aby poszerzyć swoje zainteresowania - 47,8%. Jeśli chodzi o kulturową ofertę telewizyjną, największym zainteresowaniem cieszą się filmy (81,5%), programy muzyczne (63%), programy informacyjne (46,2%), programy rozrywkowe (40,5%). Tylko 14% młodzieży deklaruje, że ogląda młodzieżowe programy ^dukacyjne. Ulubione programy kulturowe młodzież ogląda regularnie (np. seriale, programy muzyczne nadawane raz w tygodniu - 60%), w całości i (56%). Aż 65% ogląda je na tyle uważnie, że potrafi wskazać plusy i minusy lanego programu. Do najczęściej wymienianych minusów należały: zbyt niski om prezentowanych treści kulturowych - 70% (brak bardziej ambitnych llmów), nadawanie treści tylko dla jednej grupy odbiorców - 35% (np. brak różnicowanej gatunkowo muzyki w programach muzycznych), mało atrak-:XJna godzina emisji programów - 66%. Jednak już wiedza młodzieży na te mat samych programów kulturowych nie jest zadowalająca: młodzież wykazuje się sporą znajomością programów z zakresu kultury popularnej - 63,8% potrafi poprawnie rozpoznać i nazwać taki program (np. Viva, 30 Ton - lista przebojów ), jednak tylko 36% ankietowanych potrafi rozpoznać i nazwać bardziej ambitne programy (np. Pegaz, Dobre książki ).
Analiza treści kulturowych pozwala stwierdzić, że prezentują one szeroko rozumianą ofertę kulturalną. Każdy ze środków masowego komunikowania czyni to jednak w innym zakresie. I tak prasa niemal w całości realizuje funkcję kulturotwórczą poprzez prezentację treści informacyjnych (90%), pozostała część to rozrywka. Podobne proporcje - tyle że realizowane w zakresie muzyki i rozrywki (90%) - cechują radio komercyjne. W radiu prezentowane są niemal w całości treści z zakresu muzyki popularnej - w radiu komercyjnym nie znajdziemy muzyki poważnej ani jazzu. Telewizja większość czasu antenowego przeznacza na treści rozrywkowe: filmy, teleturnieje, talk-showy. Niewiele znajdziemy w niej programów ambitnych, jeśli już są, to w nieatrakcyjnej dla odbiorcy porze, np. Wideoteka dorosłego człowieka godz. 22, Uczta kinomana godz. 22, Studio Teatralne Dwójki godz. 22.35, Rozmowy na nowy wiek godz. 23.30, Słowa i znaki godz. 00.55. Internet z kolei jest medium, które trudno zanalizować pod kątem dostępnych tam treści - uniemożliwia nam to ich bogactwo. Analizie można poddać jedynie poszczególne portale internetowe: każdy z nich zamieszcza strony poświęcone różnym dziedzinom kultury, znajdziemy tam działy: kino, teatr, wystawy, imprezy plenerowe, muzyka, edukacja itd.
W badaniach sprawdzono też, czy istnieje istotny statystycznie związek między treściami z danej dziedziny kultury prezentowanymi w mediach a aktywnością kulturową młodzieży w tej samej dziedzinie. I tak, deklarowana przez młodzież aktywność w zakresie oglądania telewizyjnych spektakli teatralnych a znajomość repertuaru teatralnego w Teatrze Nowym lub rozpoznanie streszczeń recenzji przedstawień teatralnych potwierdza, że istnieje istotny statystycznie związek między tymi dwoma zmiennymi, a zatem większą wiedzę dotyczącą teatru posiadają osoby, które zadeklarowały, że regularnie oglądają telewizyjne spektakle teatralne. Podobny związek istnieje między deklarowaną aktywnością w zakresie muzyki rozrywkowej a rozpoznawaniem medialnej oferty muzycznej, deklarowaną aktywnością w czytelnictwie książek a rozpoznawaniem oferty wydawniczej (do rozpoznania i nazwania była recenzja dwóch książek). Deklarowana aktywność w zakresie chodzenia do kina czy interesowania się filmem kinowym, a poprawne rozpoznawanie prasowych recenzji filmowych również cechuje istotny statystycznie związek.
Młodzież zapytana wprost, czy media mają wpływ na rozwój aktywności, najczęściej odpowiadała, że media bardzo pomagają w przejawianej aktywności, ponieważ: emitują treści kulturowe (np. programy muzyczne - 45%), przekazują nowości z zakresu danej dziedziny (42%), poszerzają wiedzę z dziedziny, w której przejawiana jest aktywność (31%), dostarczają informacji z interesują cej dziedziny (l 1%), emitują interesujące badaną młodzież programy (32%) czy też inspirują (9%). W 49 przypadkach udzielono odpowiedzi, że media nie mają żadnego znaczenia w rozwoju przejawianej przez respondenta aktywności. Licealiści pytani, czy ich zdaniem media mogłyby jeszcze bardziej pomóc im w rozwoju aktywności, mówili, że media mają ogromne pole do popisu. Najważniejsza rzecz, jaką media mogłyby według nich zrobić, to: emitowanie ambitniejszych programów (filmy, muzyka, teatr) - 62%. Młodzież bardzo często podkreślała, że obecny poziom nadawanych komunikatów jest bardzo niski, zaspokajający tylko niewyszukane gusta. Padały też takie odpowiedzi, jak: emitowanie więcej teatru TV (8%), zmiana godzin nadawania programów kulturalnych na wcześniejsze (9%), więcej programów muzycznych/muzyki (11%), więcej programów kulturalnych (4%). Była też grupa osób, która zauważyła, że przydałoby się kilka polskich kanałów tematycznych lub chociażby więcej programów specjalistycznych (8%).
Analizie poddano też rodzaje aktywności kulturowej charakterystyczne dla poziomu podstawowego. Poziom ten polega na samym odbieraniu, rozpoznawaniu i interpretacji intelektualnej komunikatów. Największą tego typu aktywno-ściąjest oglądanie filmów (55,5%), czytanie czasopism (48,7%), surfowanie po Internecie (42,1%). Równie dużą popularnością cieszy się słuchanie radia (36,1%) czy też regularne oglądanie wybranego cyklu telewizyjnego: serial, program rozrywkowy, program muzyczny itd. (34,3%). 26,6% ankietowanej młodzieży deklaruje, że bardzo chętnie poświęcają swój czas na oglądanie spektakli teatralnych. Drugi poziom, pośredni, charakteryzuje osoby, które nie tylko odbierają komunikaty, ale przejawiają zainteresowanie w danym kierunku. To osoby, które wykazują się aktywnością w zakresie np. gier komputerowych (20,9%), grają na instrumencie lub śpiewają w zaciszu domowym (19%). Najbardziej interesująca jest jednak aktywność przejawiana w ramach trzeciego poziomu, polegająca na samodzielnym tworzeniu, nadawaniu, wytwarzaniu, współuczestniczeniu, organizowaniu sytuacji komunikowania lub pośredniczeniu w komunikowaniu. Ankietowana młodzież odpowiedziała, że taką aktywnością jest dla niej chodzenie na koncerty muzyki rozrywkowej lub imprezy artystyczne. Równie dużą popularnością cieszy się uczestnictwo w kółku teatralnym - 22,7%, w kółku filmowym - 8,7%. 8,1% badanych zadeklarowało, że interesują się i czynnie uczestniczą w koncertach muzyki poważnej, 7,2% uczęszcza na kółko komputerowe. Jest też grupa osób (4,5%), która pracuje w szkolnej gazetce. Tyle samo młodych osób śpiewa w zespole młodzieżowym lub gra w nim na instrumencie (4,2%).
W badaniach sprawdzono, kto zainspirował młodzież do zajęcia się dziedziną, w której przejawiają aktywność. 60,7% badanej młodzieży odpowiedziało, że były to media (program w TV, w radio, artykuł w gazecie, czasopiśmie, Internet itd.), w dalszej kolejności grupy rówieśnicze (46%). Była też grupa osób (18,8%), która podała, że takim czynnikiem był idol muzyczny (piosenkarz, piosenkarka lub zespół muzyczny).
Na zakończenie pocieszająca konkluzja: 97% badanych osób zadeklarowało, że media - mimo całej swojej atrakcyjności i bogactwa oferty - nie są w stanie zastąpić bezpośredniego uczestnictwa w kulturze.
W związku z przedstawionymi wynikami badań nasuwa się ogólny wniosek, że media zajmują istotne miejsce w życiu młodzieży - zwłaszcza telewizja cieszy się ogromnym powodzeniem. Telewizja również wiedzie prym w zakresie prezentowania treści kulturowych, dzięki czemu ma moc aktywizowania swoich odbiorców do tego stopnia, że zaczynają oni nie tylko odbierać komunikaty, ale też i tworzyć własne przekazy kulturalne. Młodzież jest aktywna w sferze kultury - najczęściej jest to jednak poziom podstawowy, polegający na odbiorze komunikatów medialnych. Wyższe poziomy aktywności, wymagające większego zaangażowania intelektualnego, preferuje połowa z przebadanych przeze mnie osób; jest to najczęściej aktywność w sferze muzycznej. Media wpływają w sposób istotny na aktywność kulturową młodzieży - dostrzegają to sami badani, deklarując, że media bardzo im pomagają w rozwoju aktywności, prezentując interesujące ich tematy. Większość z nich właśnie w mediach znalazła bodziec, aby zająć się daną dziedziną życia kulturalnego. Ale młodzież dostrzega też słabe strony prezentowanych treści kulturowych: brak ambitnych programów, mało atrakcyjne godziny emisji (TV) - to tylko dwie z nich. Warto by posłuchać ich głosu i wyciągnąć wnioski praktyczne, zastanowić się, co można zrobić, aby komunikowanie między mediami a ich odbiorcami przynosiło lepsze efekty edukacyjne.


LITERATURA
Czerwiński M. (1974): Człowiek w środowisku kulturowym. Wiedza Powszechna, Warszawa
Gajda J. (2002): Media w edukacji. Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków
Gajda J. (1988): środki masowego przekazu w wychowaniu. UMCS, Lublin
Izdebska J. (1981): Miejsce i funkcje wychowawcze środków masowego komunikowania w czasie wolnym młodzieży. Trans Humana, Białystok
Komorowska J. (1991): Telewizja w życiu dzieci i młodzieży. Wyd. Nurt, Warszawa
Przecławska A., Rowicki L. (2002): Nastolatki i kultura w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Wyd. "Żak", Warszawa Skrzydlewski W. (1990): Technologia kształcenia, przetwarzanie informacji, komunikowanie. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań


Spotkania z mediami: online


Model współczesnego człowieka
jest wypadkową tych wszystkich procesów i zdarzeń, które od zarania naszej historii, nakładając się na siebie i ewoluując, w efekcie stworzyły homo online, nomada XXI wieku. Jednym z tych procesów wydaje się być zjawisko komunikacji społecznej. Na przestrzeni dziejów człowiek stosował wiele środków komunikowania się: mowę, alfabet, pismo, druk, fotografię, telegraf, telefon, radio, telewizję, komputer osobisty. Pojawienie się każdego z nich było wydarzeniem przełomowym i wiązało się z przyśpieszeniem tempa cywilizacyjnego rozwoju. Doskonalenie środków komunikowania się wydaje się nie mieć końca. Jak wskazuje literatura przedmiotu, procesy komunikacji przebiegają na kilku poziomach. Wśród nich można wymienić: wzajemne komunikowanie się dwojga ludzi, komunikowanie się w grupie i między grupami, komunikowanie się instytucjonalne, publiczne, polityczne, masowe. Komunikacja masowa opiera się na wykorzystywaniu środków przekazu, które pomogą dostarczyć tych samych treści kulturowych jak największym rzeszom odbiorców w tym samym czasie. Odbiorcą tego typu przekazu jest liczna, anonimowa i demograficznie zróżnicowana zbiorowość. Za początek masowych mediów można uznać rok 1830, w którym wynaleziono napędzaną parą maszynę drukarską. Dzięki niej można było identycznie sformułowane treści, idee, myśli i informacje przekazywać wielkiej liczbie ludzi. Dominującym medium stała się więc gazeta. W XIX wieku wynaleziono kolejne nośniki przekazu: obraz (fotografię) i dźwięk (telegraf, telefon, radio). Wiek XX to era kina, telewizji, komputerów i Internetu. Pojawiające się coraz to nowsze technologie w tej dziedzinie zmieniają system komunikacji, zmieniając w ten sposób społeczeństwa, ich doświadczanie świata i poszerzając ich możliwości poznawcze.
Dzięki swemu zasięgowi, wszechobecności i regularności masowe media stały się konstytutywnym elementem współczesnych społeczeństw. Spowodowały, że człowiek przeistoczył się z uczestnika wydarzeń w ich biernego widza. Kultura masowa (efekt funkcjonowania środków masowego przekazu) doprowadziła do uniformizacji kultury i wyobraźni społecznej. Media prezentują widzowi przypadkowy, niespójny i wyrywkowy obraz świata. Człowiek już nie szuka tego, co go interesuje w kulturze, ale wybiera odpowiednio zareklamowany produkt kulturalny. Jakość oferowanych przez media produktów kultury jest dostosowana do przeciętnego masowego odbiorcy, rzadko w ofercie medialnej pojawiają się tak zwane dzieła kultury wyższej. (...)Powszechność środków masowej komunikacji w krajach rozwiniętych spowodowała szeroki dostęp do dóbr kultury. Ponadto dzięki funkcjonowaniu masowych mediów stało się możliwe propagowanie idei społecznych (na przykład zniesienie segregacji rasowej) oraz społeczna kontrola władzy. Nie sposób nie zauważyć, iż media są obecnie nieodłącznym elementem kształtującym osobowość ludzką. Oddziałują one głównie na ludzi młodych, będących w okresie kształtowania osobowości, postaw i systemu aksjonormatywnego. Media kreują określone wzory zachowania, nadają emocjonalne konotacje zdarzeniom, prowokują do określonego postępowania.(...)
Skoro media są jednym z czynników wpływających na jednostki, determinują też życie całych społeczeństw. M. Tehranian jest zdania, iż współczesne społeczeństwa konsekwentnie zmierzają ku epoce społeczeństw informatycznych. Są dwa istotne powody tych społecznych przeobrażeń. Pierwszy z nich to zmiany w sferze społecznego komunikowania się - od języka aż po pismo, druk, środki masowej komunikacji, komputery, Internet. Drugi zaś to społeczne przeobrażenia epistemologiczne, mówi się tu o magii, religii, nauce, ideologii, technologii i informatyce. Przeobrażenia te stały się platformą zmiany charakteru społeczeństw przełomu wieków. W tego typu społeczeństwach już nie ziemia, nie fabryki są podstawowymi instytucjami życia publicznego. Najważniejsze wydają się być te instytucje, w których wytwarza się i transportuje wiedzę, a więc wyższe uczelnie i studia komputerowe. I choć funkcjonowały one już wcześniej, nigdy dotąd nie miały tak decydującego znaczenia.(...) Dominującą grupę zawodową w społeczeństwach postprzemysłowych będą stanowić specjaliści z dziedziny informatyki i to oni będą decydować o charakterze zmian społecznych. Przemiany technologiczne społeczeństw mogą doprowadzić do kresu przyjaźni, miłości, poczucia obowiązku, wspólnoty i troski o drugiego człowieka.(...)Kreując model współczesnego i przyszłego człowieka, należy mieć na uwadze te czynniki, gdyż zbiorowa samotność, brak poczucia sensu życia, trudności związane z określeniem swojego miejsca wśród ludzi to elementy, które zapewne przeszkodzą w tworzeniu un homme nouveau.


CELE I FORMY EDUKACJI MEDIALNEJ


Istotę edukacji medialnej stanowi świadome i zorganizowane działanie dydaktyczne, którego przedmiotem są media. Przed edukacją medialną stawia się na dwa cele ogólne, nawiązujące wyraźnie do wyróżnionych wcześniej dwóch kategorii kompetencji medialnych, a mianowicie:
1) kompetencji intelektualno-kulturowychi
2) kompetencji techniczno-praktycznych.
W związku z powyższym, pierwszym ogólnym celem edukacji medialnej jest przygotowanie do świadomego, krytycznego i wartościującego odbioru wszelkiego rodzaju komunikatów (przekazów) medialnych. Chodzi tutaj o to, aby odbiorcy, znając język poszczególnych mediów, a więc system znaków i reguł posługiwania się nimi, potrafili właściwie dekodować przekazy medialne. Odbiorca powinien wiedzieć, że gazeta np. ma swoją orientację polityczną, ma swój profil i w związku z tym różne gazety mogą przedstawiać te same fakty w różnej optyce. W związku z dominacją na ekranach telewizyjnych przemocy trzeba uświadomić dzieciom, że istnieje różnica między przemocą symboliczną a realną, bo dziecko tego nie rozróżnia. Odbiorcy muszą też poznać, jakie mechanizmy oddziaływania na widzów starają się uruchamiać twórcy komunikatów reklamowych. Oto tylko niektóre przykłady wskazujące na istotę i potrzebę edukacji medialnej. Drugim celem edukacji medialnej, nawiązującym do kompetencji technicznych, jest przygotowanie do sprawnego posługiwania się urządzeniami medialnymi jako narzędziami uczenia się, komunikowania, pracy intelektualnej. Realizując ten cel, uczący powinni posiąść wiedzę i umiejętności posługiwania się urządzeniami, które służą do tworzenia komunikatów, ich rejestrowania i transmitowania. Chodzi o sprawne posługiwanie się aparatem fotograficznym, mikrofonem, kamerą wideo, a także narzędziowymi programami komputerowymi, skanerem itp. Życie w świecie mediów stwarza też konieczność przygotowania do prezentowania się w mediach. Trzeba uczyć się zachowań zarówno werbalnych, jak i pozawerbalnych według standardów obowiązujących w mediach. W obrębie tego celu widoczna jest daleko rozwinięta integracja, a nawet wzajemne nakładanie się na siebie edukacji medialnej i informatycznej.
Na świecie powstają i funkcjonują różne formy edukacji medialnej. Uczenie się mediów i do mediów odbywa się w ramach zorganizowanej nauki szkolnej (przedmioty), w formie różnego rodzaju kursów i studiów podyplomowych, a także ma ono charakter okazjonalny. Stwierdza się powszechnie, że edukacja medialna powinna być elementem kształcenia ogólnego całego społeczeństwa, które przybiera dziś postać społeczeństwa informacyjnego i społeczeństwa wiedzy. Aktualnie w Polsce edukacja medialna jest realizowana w szkole w ramach ścieżki edukacyjnej edukacja czytelnicza i medialna, elementy tego kształcenia realizowane są w ramach przedmiotu informatyka. Prowadzi się dyskusje nad przekształceniem ścieżki edukacja czytelnicza i medialna w twardy przedmiot, rozważana jest także możliwość połączenia edukacji medialnej z informatyczną.
Wprowadzone przez N. Chomsky'ego i używane początkowo głównie przez lingwistów pojęcie "kompetencje" jest obecnie stosowane coraz częściej zarówno w nauce, jak i w życiu codziennym. Pojęcie to służy do opisywania, wyjaśniania i projektowania wielu dziedzin ludzkiej aktywności. Znajduje również zastosowanie w teorii i praktyce edukacyjnej. Mówi się o kompetencjach kluczowych, przedmiotowych, językowych, społecznych, życiowych, zawodowych, komunikacyjnych, informacyjnych itp.
Mówimy o kompetencjach jako ustalonym zakresie pełnomocnictwa i uprawnień organizacji lub poszczególnych osób. Jest to typ kompetencji instrumentalnych, pojawiających się z momentem nadania komuś określonego zestawu władzy, uprawnień do działania, podejmowania decyzji, wydawania opinii, na przykład kompetencje: sądu, rady nadzorczej, rady pedagogicznej, dyrektora, przewodniczącego itd.
Używamy tego terminu również w odniesieniu do określonych kwalifikacji, umiejętności lub sprawności, które ujawniają się w takich lub innych zachowaniach człowieka. To drugie rozumienie kompetencji będzie przedmiotem naszego zainteresowania. Ale i ono jest różnie definiowane
Można wyróżnić węższe i szersze rozumienie kompetencji jako kwalifikacji. Węższe utożsamia się z umiejętnością i sprawnością, szersze stanowi połączenie wiedzy, opartej na niej umiejętności działania, a także motywacji. Analizując różne podejścia i definicje tego terminu, M. Czerepaniak-Walczak dochodzi do konkluzji, że owo szersze pojmowanie kompetencji - to harmonijna kompozycja wiedzy, sprawności, rozumienia oraz pragnienia (...). Gdy człowiek może wykonać jakieś zadanie, znaczy, że posiada sprawność. Gdy zaś może wykonać to zadanie w danych warunkach (klasie, liczbie, miejscu itp.) i gdy jest tego w pełni świadomy, wówczas mówimy, że posiada kompetencje (...).
Kompetencja jest bowiem świadomym, wyuczalnym, satysfakcjonującym, choć nie niezwykłym, poziomem sprawności warunkującym efektywne zachowanie się (działanie) w jakiejś dziedzinie (Czerepaniak-Walczak, 1999, s. 6-61).

Charakterystyczną cechą kompetencji jest to, że mają one charakter podmiotowy: kompetencje są własnością określonej osoby (człowieka). Szczególnym zaś atrybutem kompetencji jest dynamika, ujawniająca się w działaniu i relacji człowieka z rzeczywistością oraz ciągły ich rozwój zarówno pod wpływem oddziaływań zewnętrznych, jak i samodzielnych decyzji podmiotu. Istotnym atrybutem kompetencji jest również możliwość wyróżniania ich poziomów, czyli standardów kompetencji, które uznaje się za miarę przewidywania ich efektów. Ten atrybut nabiera szczególnego znaczenia w kontekście rozważań o profesjonalizmie i dążeniu do normalizacji i ujednolicenia standardów w poszczególnych zawodach lub dziedzinach kształcenia. Aby ułatwić standaryzację kompetencji, proponuje się operacjonalizację jej definicji.
W tym celu wyróżnia się następujące elementy struktury tej podmiotowej dyspozycji:
a) umiejętność adekwatnego, stosownego do standardów zachowania się,
b) świadomość potrzeby i skutków takiego zachowania,
c) przyjmowanie odpowiedzialności za wybory, decyzje i skutki zachowania (Czerepaniak-Walczak, 1995, s. 137).
Na użytek teorii oraz praktyki edukacyjnej można też dokonać klasyfikacji kompetencji, i to ze względu na różne kryteria. Biorąc pod uwagę kryterium zakresu kształcenia, wyróżnia się kompetencje ogólne (kluczowe) i kompetencje specyficzne (przedmiotowe). Pierwsze są rezultatem nauczania różnych przedmiotów, można do nich zaliczyć kompetencje poznawcze, komunikacyjne, negocjacyjne, organizacyjne, emancypacyjne, a także medialne. Kompetencje specyficzne (przedmiotowe) są rezultatem kształcenia specjalistycznego w jakiejś dziedzinie lub zawodzie. Służą one do realizacji określonych ról. Kompetencje kluczowe (ogólne) są harmonijną strukturą wielu wiadomości, sprawności, rozumienia
i pragnień, natomiast kompetencje szczegółowe (przedmiotowe) mogą być elementami struktur kluczowych.
Określenie istoty i kategorii kompetencji medialnych musimy poprzedzić zdefiniowaniem samych mediów.
Definiując media, trzeba wskazać na łacińskie pochodzenie tego terminu, w którym to języku media oznaczają: pośredniki, środki przekazu, przekaźniki. W polskiej literaturze pedagogicznej, zwłaszcza tej klasycznej, autorzy posługują się głównie terminem środki, stąd "środki dydaktyczne" i "środki masowe". W podręcznikach z dydaktyki termin "środki dydaktyczne" definiuje się jako przedmioty materialne, które dostarczając uczniom określonych bodźców oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości, dzięki czemu usprawniają proces nauczania-uczenia się, a przez to wpływają korzystnie na jego efekty końcowe. Drugi termin, a mianowicie "środki masowe", określa się jako urządzenia przekazujące określone treści (komunikaty) poprzez kontakty pośrednie. Do urządzeń tych zalicza się zwykle: radio, film, telewizję, prasę (Kupisiewicz, 2000; Okoń, 1996).
Dynamiczny rozwój środków technicznych, ich wzrastająca rola w życiu społecznym i w edukacji spowodowały równie szybki rozwój refleksji naukowej o mediach i powstawanie wielu dyscyplin naukowych zajmujących się nimi. Na gruncie nauk pedagogicznych powstała
i rozwija się subdyscyplina zwana pedagogiką medialną (pedagogiką mediów). Następuje też ujednolicenie terminologii. Pod wpływem piśmiennictwa światowego, a także za sprawą pedagogiki medialnej termin "środki" zastępowany jest terminem "media" zarówno w odniesieniu do środków dydaktycznych (media dydaktyczne), jak i środków masowego przekazu (media masowe). I tak oto w pedagogice i edukacji termin "media" stał się pojęciem nadrzędnym i zbiorczym, obejmującym swym zasięgiem takie terminy, jak: pomoce naukowe, środki dydaktyczne, środki masowe, a także multimedia. Przyjmuje się również, że pojęcie media obejmuje dwie kategorie znaczeniowe:
1) komunikaty (przekazy) medialne, czyli zespoły informacji różnej wielkości lub zespoły bodźców o charakterze słownym, obrazowym i dźwiękowym stworzone przez nadawców, zarejestrowane na nośnikach, przekazywane przez środki transmisji i przyjmowane przez odbiorców. Należą do nich: artykuły w prasie lub czasopismach, audycje radiowe, programy telewizyjne, filmy wideo, programy multimedialne itd.;
2) środki rejestracji i transmisji komunikatów medialnych, a więc narzędzia i urządzenia techniczne, służące do tworzenia, utrwalania i przesyłania komunikatów (przekazów). Należą do nich narzędzia tak proste, jak ołówek i kartka papieru oraz narzędzia i urządzenia techniczne, na przykład: projektoskop, aparat fotograficzny, kamera wideo, magnetofon, odbiornik telewizyjny, komputer, wideoprojektor itd. Dzięki tym urządzeniom komunikat może być przesyłany online, ale może też być zarejestrowany (zakonserwowany), aby mógł być odbierany w dowolnym czasie i miejscu (por. Mrozowski, 2001).
Odwołując się do ogólnej definicji kompetencji i pojęcia mediów, możemy obecnie przystąpić do zdefiniowania kompetencji medialnych.
Poprzez kompetencje medialne rozumieć będziemy harmonijną kompozycję wiedzy, rozumienia, wartościowania i sprawnego posługiwania się mediami.
Możemy zatem powiedzieć, że kompetencje medialne uświadomione umiejętności odbioru komunikatów, ich tworzenia oraz wykorzystania urządzeń medialnych do realizacji różnych zadań poznawczych, jakie podejmuje człowiek.
Szerokie rozumienie kompetencji medialnych wymaga jednakże kategoryzacji, czym innym jest bowiem świadome odbieranie komunikatów (przekazów) medialnych, a czym innym posługiwanie się narzędziami i urządzeniami medialnymi.
Prowadzi to do wyróżnienia dwóch kategorii kompetencji medialnych:
1) kompetencji o charakterze intelektualno-kulturowym i
2) kompetencji o charakterze techniczno-praktycznym. Pierwsze obejmują przygotowanie ludzi do świadomego i krytycznego odbioru komunikatów medialnych, drugie do sprawnego posługiwania się mediami jako narzędziami pracy intelektualnej, komunikowania i uczenia się.
Powszechna obecność mediów w naszym życiu i ogromna ich rola we wszystkich dziedzinach działalności współczesnego człowieka wymaga rozległych i dobrze ukształtowanych kompetencji medialnych zarówno intelektualno--kulturowych, jak i techniczno-praktycznych. Media jako narzędzia pracy i komunikowania się muszą być dla użytkownika "przezroczyste", to znaczy nie absorbować jego uwagi sobą, muszą być jak długopis - pisząc, nie skupiamy się na nim, lecz na treści i formie komunikatu.
Proces odbierania komunikatów jest procesem bardzo złożonym, obejmuje między innymi takie czynności, jak: wybór komunikatów, ich percepcję, wartościowanie, wykorzystanie w różnych formach działalności. Właściwy odbiór komunikatów medialnych wymaga odpowiednich kompetencji kulturowych. Narzędzia cyfrowe dają większą możliwość tworzenia aniżeli długopis, ale też ich opanowanie wymaga większego wysiłku, stąd tak ważne zadanie opanowania kompetencji medialnych o charakterze technicznym.
Kompetencje medialne możemy porządkować i dzielić na różne sposoby, w zależności od przyjętego kryterium. Kompetencje zatem mogą dotyczyć poszczególnych mediów, na przykład: przekazów drukowanych, mediów audialnych, mediów audiowizualnych - film, telewizja, multimediów, Internetu itp. Innym ujęciem kompetencji medialnych będzie ich podział według określonych grup społecznych. Możemy więc mówić o kompetencjach medialnych dzieci, młodzieży, nauczycieli, rodziców, obywateli. (...) ogólnej koncepcji kompetencji medialnych w ujęciu holistycznym, a więc w odniesieniu do wszystkich rodzajów mediów, które podlegają coraz większej konwergencji. Zastosowanie takiej metodologii postępowania pozwala wyróżnić pewne obszary kompetencji, które odnoszą się do całego społeczeństwa (wszystkich ludzi).

fragmenty referatu
Strykowski W. - Kompetencje medialne: pojęcie, obszary, formy kształcenia W: Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy. Media a edukacja. red. W. Strykowski, W. Skrzydlewski. Poznań 2004

LITERATURA

Batorowska H. (2000): Formy kształcenia nauczycieli edukacji czytelniczej i medialnej

W. Strykowski (red.): Media a edukacja. eMPi", Poznań Brown J. W., Lewis R. B., Harcleroad F. F. (1977): Ań instruction technology, media, and methods.

McGraw-Hill Book Company, New York Czerepaniak-Walczak M. (1999): Kompetencja: słowo kluczowe czy "wytrych" w edukacji. "Neo-didagmata", XXIV Dętka J. (red., 2000): Pedagogika mediów. Materiały konferencji naukowej, Kielce, 14 kwietnia2000 r., Kielce

Dyskusja w sprawie edukacji medialnej w Podstawach programowych obowiązkowych przedmiotów ogólnokształcących (1997): Mariusz Kąkolewicz, Józef Pielachowski, Marian Pietra-szewski, Józef Skrzypczak, Wacław Strykowski. "Edukacja Medialna" l Dylak S. (1995): Wizualizacja w kształceniu nauczycieli. Wyd. (JAM, Poznań Gajda J., Juszczyk St., Siemieniecki B., Wenta K. (2002): Edukacja medialna. Wydawnictwo

Adam Marszałek, Toruń Goban-Klas T. (1999): Media i komunikowanie masowe. Teorie
i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków

Goban-Klas T. (2001): Zarys historii i rozwoju mediów. Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków Kąkolewicz M., Pielachowski J. (1999): Program nauczania edukacji czytelniczej i medialnej.

Szkoła podstawowa kl. IV-VI i gimnazjum kl. I-III. eMPi2, Poznań Kupisiewicz Cz. (2000): Dydaktyka ogólna. Wydawnictwo "Graf Punkt", Warszawa Lepa A. (2000): Pedagogika mass mediów. Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź Mrozowski M. (2001): Media masowe. Władza, rozrywka i biznes. Oficyna Wydawnicza ASPRAJR

Warszawa Muffoletto R. (red., 2001): Education & Technology. Critical and Reflective Practices Hampton

Pree, Inc. Cresskili, New Jersey Okoń W. (1996): Nowy słownik pedagogiczny. Wydawnictwo "Żak", Warszawa Pierzycka E. (2000): Media a kompetencje edukacyjne nauczycieli języka polskiego, [w] W. Strykowski (red.): Media a edukacja. eMPi2, Poznań

Reiser R. A., Dempsey J. V. (red., 2002): Trends and Issues in Instructional Design and Technology. Merrill Prentice Hali Strykowski W. (2002): Pedagogika i edukacja medialna w społeczeństwie informacyjnym, [w] E. Malewska. B. śliwerski (red.): Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Htiropic. Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków
 
       
Copyright (C) 2004 M. Dziubiński, I. Rudnicka